На сутоцы Свіслачы і Сінькі, што зліваюцца непадалёк ад Асіповічаў, ёсць стары мост. І не мост ён ужо даўно, а адны разваліны: счарнелыя дубовыя палі, на якіх яшчэ трымаюцца асобныя збуцвелыя дошкі насцілу. Хісткае біла захавалася толькі з аднаго боку. Хапаючыся за яго, які рызыкант па слізкіх жэрдках усё ж можа пераправіцца з берага на бераг вузенькай рачулкі. Але на тое адважваюцца хіба што турысты. Месцічы абачліва абыходзяць гэтае, калісьці такое бойкае, месца. Аб тым сведчаць здзірванелыя каляіны лясной дарогі, якая праз мост здаўна злучала вёску Малая Гарожа з навакольным светам.
Прымаючы Сіньку, Свіслач робіць лукавіну і назаўжды, да самай Бярэзіны, сыходзіць у лясы. За магутным сасновым борам, што высіцца на стромкім правым беразе паўнаводнай ракі, туліцца вёска Малая Гарожа — зусім не малое сяло. Там мае карані па прадзеду.
У малой лугавой рачулкі вельмі нізкія берагі, абалона надзвычай шырокая і багністая. Таму ад Гарожы да Асіповічаў і бліжэйшых вёсак дабірацца карацей і лацвей за ўсё было менавіта праз хваёвы бор, мост цераз Сіньку. Абгінаючы затым Свіслацкі старык, які тоіцца ў змрочных яловых бураломах. Так і рабілі мае продкі, так рабіў прадзед, калі, назаўжды асеўшы ў Асіповічах, наведваўся на радзіму.
Мост збудавалі самі вяскоўцы. Даўно, мажліва, у мінулым стагоддзі. Драўляны, вузкі, ён добра вытрымліваў калёсы, гружаныя збожжам і гароднінай, быў рады і паважнай хадзе мясцовых рыбаловаў, грыбнікоў, паляўнічых.
У Вялікую Айчынную мост быў зруйнаваны: ці то партызанамі, што непадзельна гаспадарылі ў лясах, ці то нямецкімі бомбамі. Пазней яго аднавілі зноў жа сяляне, саматугам, для паездак на прырэчныя палеткі, рынак, чыгунку.
Карысталіся мостам пасля вайны вяскоўцы яшчэ каля трыццаці гадоў, пакуль не старасць, не бомбы — цывілізацыя разваліла яго канчаткова. Непрыстасаваным аказалася гэтае збудаванне для магутных цягачоў, што з дазволу калгаснага лясніцтва жвава ўзяліся вывозіць спляжаныя дрэвы бору. Непрыдатны быў мост і для порсткіх легкавушак і матацыклаў, на якіх асіповіцкія рыбаловы-заўзятары не надта ашчадна асвойвалі свіслацкае прыбярэжжа…
Разваліўшы мост, гараджане нашкодзілі самі сабе, а жыхары Малой Гарожы атрымалі неспадзяваную палёгку. Вялікая лапіна сапраўднай беларускай прыроды адразу ж выбавілася з-пад улады агрэсіўна, паляўніча настроеных людзей, першабытныя жадункі якіх навукова-тэхнічны прагрэс распаліў неймаверна. Дабірацца туды цяперака стала дужа цяжка: праз гасцінец, шлях, цераз усю доўгую Малую Гарожу, зноў жвірысты шлях, потым — бор, яго пакручастыя шматкіламетровыя сцяжыны. Шараговы рыбак не адважыцца. Таму і ловіць звычайна на ўчастку ад Асіповіцкага вадасховішча да Сінькі — да разбуранага моста. Ловіць цяпер ужо драбязу, дый то — радзей і радзей
...Далёкай, таямнічай кінастужкай пракручваецца ўспамін аб адзіным пераадоленні мной гэтай славутай перашкоды... Бацька доўга вагаўся, затым высадзіў усіх з нашага новага "жыгулёнка” і па рыпучым, дзіравым насціле пераехаў на процілеглы бераг Сінькі. За ім пехатой рушылі астатнія. Мне было тады каля дзесяці гадоў… Мост выглядаў яшчэ даволі трывалым, хаця і перажываў, як аказалася, свае апошнія дзянькі…
Потым мы ехалі па светлым, ветлівым лесе. Потым сонца шчыравала ў прыроднай купальні, завіснуўшы над выносістымі хвоямі. Абрысы іхніх крон на сіняй тканіне летняга небасхілу згадваюцца цяпер чамусьці ў звязку з "Цямнее край зубчаты бору…” Багдановіча… Я глядзеў на пазалочаныя сонцам вершаліны дубоў і клёнаў і дыбаў па пакатым пясчаным дне наперад. А Свіслач вабіла мяне, лашчыла і падштурхоўвала шпаркай плынню далей і далей па мелізне… На сярэдзіне ракі дно нечакана абарвалася, і я адной нагой нібы завіс над безданню. А рака зацягвае, усмоктвае ў сябе… І людзі далёка, і ад жаху нічога не магу выгукнуць… Я падскакваю, раблю некалькі панічных рухаў усімі членамі і, дзякаваць Богу, станаўлюся абедзвюма нагамі на грунт…
Тое, бадай, адзіная дзіцячая згадка пра цяжкадаступныя цяпер Свіслацкія берагі. Неўзабаве мост разваліўся. Я пазней часта натрапляў на ягоны касцяк, калі рыбачыў на сутоцы, абыходзіў старое рэчышча з вудамі. Доўгія гады супрацьлеглы бераг Сінькі быў для мяне нечым недасяжным, таямнічым, запаветным. Вёска Малая Гарожа ўяўлялася ледзьве не выраем, калыскай хлапечай душы, вытокам і вартавым маіх тадышніх памкненняў.
Зрэдчас з-за руінаў моста даходзілі звесткі: то прыцягнецца стары ў бахілах з таптухай і поўным шчупакоў мехам; то прыплыве з-за лукавіны на гумавай лодцы бывалы дзядзька і, прычаліўшы, вываліць на траву тлустых блішчастых краснапёрак; то які басаногі хлапчук распавядзе байку пра свой паход з вудай па заваблівых, уловістых берагах…
Толькі пасля службы ў войску, летуючы ў Асіповічах, я, амаль выпадкова, усё ж трапіў туды. Адрамантаваўшы старую бацькаву "Верхавіну”, я рыбачыў у той год пераважна на вадасховішчы. Аднойчы да мяне завітаў сусед-аднагодак з прапановай з’ездзіць палавіць на адно "талковае”, нядаўна ўведанае ім месца. Як высветлілася, гэта было акурат на Свіслачы за Малой Гарожай. Праўда, дабіраліся мы туды не праз стары мост, а па Бабруйскай шашы на мапедах. Затым збочылі да вёскі, доўга вязнулі ў сухіх пясках, выкараскаліся на гравійку, заехалі ў бор і, разам са сцяжынай пакружляўшы па ім, нарэшце дасягнулі жаданай мэты.
Сцяжынка нырнула пад пахілую бярозу, раптоўна расступіўся гушчар, і я, што газаваў першы, ледзьве не ўляцеў з крутога берага ў Свіслач, якая ціхутка паўзла пад намі. Здавалася, з глыбіні, з-пад сваёй цёмна-люстраной паверхні ўзіралася рака ў неспадзяваных наведвальнікаў: недаверліва і загадкава. Стоеную векавечную жальбу адчуў я тады ў бурых водах Свіслачы. Па гэтых берагах, пэўна ж, хадзілі колісь і мае продкі. Не дзеля забавак і гвалту над навакольным хараством. Хадзілі па справах — сцішана і ашчадна. Магчыма, іх празрыстыя душы і тады луналі між намі, зычылі любасці і дабра…
Мы з прыяцелем упадабалі гэтае месца і пасля ці не праз дзень наведваліся туды. Рыбачылі паспяхова. Ды не гэта галоўнае. Больш значным здавалася спатканне з той бязважкай адвечнай лагодай, якую дарыла нам рака, чым быў спрэс насычаны навіслы над ёй лес, чым дыхала кожная цявінка і ягадка. У каронах дубоў на процілеглым беразе шасталі павевы, гулялі святлацені на прыбярэжных паплавах. Клёны над намі, пераплятаючыся разложыстым голлем, стваралі прыродныя альтанкі, адорвалі прахалодай у спёку. Паплаўкі вудаў час ад часу занырвалі ў цемру ямы, каб адразу ж вярнуцца з упэўнена падсечанай буйной плоткай ці гусцёркай. Стаміўшыся ад нерухомага сядзення з вудамі, прыемна размораныя гарачынёй валавокага ліпеня, мы выбіраліся на лясныя палянкі. Там мільгалі суніцы. Іх дурманлівым водарам, змяшаным з п’янлівымі пахамі разнатраўя, поўнілася гарачае паветра баравіны. Няўзнак распазнаваліся ў ім і чабор, і горыч яловай кары ці жывіцы. А больш хацелася спаць, дакладней — драмаць лежма пад цурчанне бойкай крынічкі, задумлівы шэпт асін. Пад воблачнай ватай…
Потым лавілі зноў, да глыбокіх прыцемкаў адцягвалі вяртанне дадому. Бывала, за цэлы дзень на рацэ так і не пабачыш, і не пачуеш чалавека. Занураныя ў ваду, мы амаль не размаўлялі паміж сабой і, дзіўна, нават не адчувалі ў гэтым патрэбы… Што наша бедная, змушаная гаворка ў параўнанні з мовай птушак і конікаў, ледзь чутным шорганнем ляснога звярка ці настойлівым дробатам дзятла? А як красамоўна выказваецца імпэт ветру ў чаратах, ці акунь, што ганяе драбязу на водмелі… Там жабкі, захапіўшыся, зазвычай ствараюць сырымі вечарамі гуллівую какафонію.
Людзі… людзі маёй радзімы... Мы зрэдку сустракалі іх там. Яны праходзілі паўз нас: маўклівыя рыбакі і палясоўшчыкі, грыбнікі і паляўнічыя. Шныпарылі вясковыя белабрысыя хлапчукі з нератамі і таптухамі. Усе яны былі вельмі дарэчнымі там — як страказа, як бацян ці таполя. Значна натуральней за нас, значна бліжэй да прыроды… Я дужа люблю іх: гаваркіх за чаркай ля вогнішча і маўкліва-засяроджаных за вудамі. Люблю іх рыбацкія расповеды-небыліцы. Хаця… надта ўжо часта было тым байкам і бясспрэчнае пацвярджэнне. Напрыклад: шыбуе рухавы дзядок з "павуком” уздоўж берага, запыніцца каля цябе, крыху пажаліцца на вялікую ваду, на карчы, што рвуць сетку, а тады скажа:
— Вунь у той затоцы судака падняў, халера яму!
— Як там? — здзіўляюся. — Ды ці ёсць судакі на Свіслачы?
І сапраўды, пра судакоў там чую ўпершыню.
— Эх, братка… — са шкадаваннем глядзіць на мяне стары, лезе ў зашмальцаваную торбу і высоўвае адтуль вялізную драпежную галаву рыбіны.
Праз якую секунду ўжо пхне судака назад, узнімае шост "павука” на плячо і рушыць праз асаку на новае месца.
А неяк хаваўся ад дажджу ў нашым будане спіты дзядзька. Увесь час сіпеў, кашляў і забаўляў нас рыбалоўнымі показкамі. У гуморы прыгадаў, як некалі юнаком сядзеў рыхтык тут з вудай — на паваленым дрэве. Было горача. Ён акунуў тады ногі ў ваду і боўтаў імі. Раптам вада растулілася, і страшэнная разяўленая пашча рыбіны цапнула гора-рыбака за голую нагу. То быў агромністы сом. Паводле дзядзькавага расповеду, ён ухапіўся за сук і толькі таму не быў вокамгненна зацягнуты ў яміну. Але сом не расшчэпліваў сківіцы. Тады хлопец выхапіў з-за дзягі паляўнічы нож і паласнуў па вачах гэтаму рачному страхоццю. Рыбіна асела ў ваду, здзіраючы са шчыкалкі мяса…
Гэтаму можна было не верыць, можна было пераміргвацца ці пацвельвацца з гора-рыбака, каб той адразу ж не прадэманстраваў, закасаўшы калашыну, жахлівыя застарэлыя шрамы. З такой прычыны я затым досыць уважліва ўслухоўваўся ў расказы дзівака пра ляшчоў, якіх ён ловіць тут выключна на п’явак, пра тое, што дождж хутка скончыцца і распачнецца жор рыбы…
Развітваючыся з намі перад змярканнем, дзядзька казаў:
— Пайду за старык. Калі не сягоння, то заўтра на досвітку туды ляшчы падыдуць. Буду сцерагчы.
— Дык імжыць жа яшчэ. Счакаў бы…
— А што мне дождж! Завалюся пад яліну, ватоўкай накрыюся — і бывай здаровы. Памаўчаўшы, дадаў сур’ёзна:
— Заўтра рыба будзе, хлопцы. Пагода — любата. Адно жонку не папярэдзіў, што застаюся. Праўда, звыклася яна — у мяне тутака справункаў процьма.
— А ты хто?
— Палясоўшчык.
Ён растаў у вечаровым марыве, а я пасля доўга ўзіраўся ў шэрае несімпатычнае неба. Аніводнай прагаліны! Нудота... Пацепваючыся ад золкасці, палез у будан, дзе ўжо хроп мой прыяцель. Зранку было — ні воблачка…
З кожнай такой сустрэчы можна пісаць аповед. Дый не толькі з людзей, загартаваных жыццём пад адкрытым небам. Жыхары ракі і лесу ды так званая "нежывая прырода” раскажуць не менш. Аднойчы ўвосень, прадзіраючыся скрозь падлесак з мапедам у руках і рукзаком за плячыма да адной затокі, я натрапіў на вялізны спрахлы пень. Па плошчы ён быў, як ложак. Магутны дуб, відаць, спілавалі даўно, калі месца хмызоў і маладога бярэзніку займала лугавіна. З яе гэты волат дзесяцігоддзямі задуменна ўзіраўся ў люстра ракі. Мінаючы пень, я заўважыў на ягонай замшэлай паверхні варушэнне. Прыгледзеўся і сцепануўся ад нечаканасці: мноства вужак, перавіўшыся паміж сабой у купку, бестурботна грэлася на скупым восеньскім сонцы. Мне зрабілася ніякавата, хаця тое былі, здаецца, бяскрыўдныя вужы. Лусканая скура іх вясёлкава пералівалася, і мне ўспомнілася зноў жа Багдановічава — пра Змяінага цара:
Зіхацяць маёй кароны Залатыя рожкі,
Цёмным бляскам адлівае Ўся луска мая.
Непадалёку ад сатлелага пня, па ўзбалотку, расце чарамша — вельмі каштоўная і смачная расліна. Яна любіць змрок і сырасць — нібыта хаваецца ад людзей, якія яе ўсё адно амаль вынішчылі. Прынамсі, у Беларусі прыродныя чарамшыныя дзялянкі можна ўжо пералічваць па пальцах рук.
У зімовыя завірушныя вечары часта прыгадваецца мне леснічоўка на водшыбе Малой Гарожы, рыпучая студня каля яе і адзінокая крывая сасна, занесеная некалі ветрам з блізкага лесу. Там рубяць на заказ хаты. Іх вянкі рознай вышыні шашкамі расстаўлены на ўзлеску.Успамінаецца прамы гравійны шлях цераз пушчу. Калі ясным летнім вечарам вяртаешся па ім са Свіслачы, сонца скатваецца па небе акурат на канцы гэтага прасёлка. Косыя барвовыя прамяні запаляюць тады ствалы гонкіх хвояў. Бурштынавым полымем гараць яны наўсцяж шматкіламетровай дарогі. І здаецца, што на ўсім свеце толькі і ёсць, што гэты агністы сасновы частакол. А ў прамежках ствалоў — непрагляднае цемрыва гушчару.
Змяркаецца, вычварныя цені лесу паўзуць на дахі Малой Гарожы. Цямнеюць сады, там-сям у акенцах успыхвае святло лямпачак. На вуліцы гаспадарыць цёплы пах толькі што прагнанай чарады. Нягеглыя хацінкі вабяць сваёй утульнасцю. Але мы прамінаем соннае сяло, уключаем ліхтары мапедаў і таропка кіруем далей — у бок шашы, да Асіповічаў…
1998 г.
| 