Чалавек, які здольны пільна прыглядацца да навакольнага і ўглядацца ў сябе, неадменна заўважае, наколькі мала ён можа нешта змяніць у сваім жыцці, наколькі ўсе людзі рухаюцца быццам па загадзя ім адведзеных каляінах. Адны праходзяць па жыцці роўна, з мінімальнымі стратамі, сустракаюць старасць і смерць у атачэнні ўдзячных нашчадкаў. Другіх жа лёс шкуматае ад самага нараджэння, асуджае на адзінокую смерць. Адзін дабіваецца поспеху быццам без усялякай напругі. Другі ж кладзе дзеля гэтага ўсе сілы – і не набліжаецца да зададзенай мэты ні на крок. Адзін, у росквіце шчасця і дабрабыту, раптам трагічна гіне. Другі, змучаны жыццём, старасцю, хваробамі, адзінотай тае смерці просіць, а яна не ідзе. Неадпаведнасць нашых жаданняў нашым набыткам, татальная нераўнамернасць жыцця наводзяць на пытанні прадвызначанасці, кону, Вышэйшай Сілы.
Нераўнамернасць размеркавання няшчасцяў і дабротаў паміж адзінкамі спакон веку хвалявала людзей. Цяпер, з адкрыццём генома чалавека, нешта праяснілася. Але толькі часткова. Наш генетычны код запісаны ад зачацця. Але казаць, што ён цалкам уплывае на лёс, немагчыма таму, што існаваць мы будзем не ў вакууме, а сярод тысяч людзей, мільёнаў, мільярдаў жывых арганізмаў, у непрадказальным асяроддзі мёртвай прыроды нарэшце. Усе гэтыя знешнія акалічнасці генетычны код не прадугледжвае, а толькі дае зыходныя параметры, на якія яны, акалічнасці, будуць накладвацца. Збег выпадковых фактараў, выходзіць, уплывае на лёс не менш, чым прыроджаныя здольнасці і няздольнасці.
Аднак, паколькі час зваротнага ходу не мае, то ўсё, што адбываецца з чалавекам, можна разглядаць як непазбежнае. Бо праверыць, ці можна было паступіць інакш, ці можна было пазбегнуць таго ці іншага ўплыву, не выпадае. Гэтыя рытарычныя пытанні павісаюць у паветры таму, паўторым, што час назад не павернеш. Нашы зыходныя дадзеныя і знешнія фактары сышліся ў пэўны адрэзак жыцця такім чынам, што наш лёс павярнуўся ў такім кірунку, а ні ў якім іншым. Можна казаць, што ўсё адбылося выпадкова. Але гэта не мяняе справы, паколькі перайграць той вузлавы момант жыцця немагчыма: праз міг ён ужо трапіў у нябыт, а мы працягваем намотваць секунды жыцця.
Уявім, што ёсць нейкае Поле Знешніх Прычын, у якім ёсць толькі адна бясконца малая кропка, на якой мы стаім у дадзены бясконца малы адрэзак часу. Стаім са сваім наборам храмасом, са сваім вопытам папярэдняга жыцця, са сваім унікальным розумам. І стаім мы не на дзвюх, не на дзесяці кропках адначасова, а на адной. І калі ёсць Поле Вынікаў, то яно прадугледжвае для нас у нейкі будучы момант толькі адну кропку, вызначаную Полем Прычын. Адначасова два рашэнні прынятымі быць не могуць, і таму ў наступны міг мы апынёмся ў канкрэтнай кропцы Поля Вынікаў. Гэтая строгая кропка адразу ж становіцца кропкай Поля Знешніх Прычын. Так, паслядоўна рухаючыся па лініі прычын–вынікаў, пераступаючы з кропкі на кропку, мы паступова спраўджваем свой лёс. Ці, хутчэй, лёс спраўджвае нас.
Такі працэс не адмаўляе свабоднай волі чалавека. Роўна як і не адмаўляе прадвызначанасці. Гэта дуалізм існавання. Кропка будучыні вызначаецца узаемадзеяннем нашай свабоднай волі і бясконцасцю знешніх прычын. Ступіўшы на Поле Вынікаў, мы не ў стане вярнуцца назад, а значыць, не можам вызначыць іншую кропку, у якой гіпатэтычна маглі б апынуцца – з прычыны мудрагелістай бясконцасці знешніх прычын. Таму лёс наш – лінія. Лінія лёсу.
Пытанне свабоднай волі чалавека здаўна мучыць філосафаў. Па вялікім рахунку, даказаць яе наяўнасць магчымым не ўяўляецца. Менавіта з прычыны лінейнасці лёсу і незваротнасці часу. Эмануіл Кант выказваўся толькі ў гіпатэтычным плане: што калі хоць адзін чалавек за ўсю гісторыю чалавецтва хоць адзін раз паступіў па сваёй свабоднай волі, а не быў дэтэрмінаваны знешнімі абставінамі, то Бог, Абсалют існуе. То бок наяўнасць свабоднай волі чалавека ёсць для Канта доказам існавання Госпада Бога. З гэтага сцвярджэння філосафа вынікае, што а) Бог стаіць па-за прыродай, не з’яўляецца яе часткай, б) Бог праяўляецца ў прыродзе праз чалавека.
Мы з’яўляемся марыянеткай у руках мёртвай прыроды, але не жывога Бога. Усё, праяўленае ў нас як самасвядомасць, як свабодная воля мае свае карані ў Абсалюце. У адваротным выпадку чалавек ёсць аўтамат. Людзі – гэта акенцы ў матэрыяльны свет, праз якія як бы глядзіць Абсалют. У гэтым дваістая прырода чалавека, які целам і душою на зямлі, а духам – адначасова – у сферы духоўнай. На гэтым стаіць хрысціянства. На гэтым, у прынцыпе, грунтуюцца ўсе монатэістычныя рэлігіі.
Па ходу жыцця чалавек заўважае наступнае. Людзі, без якіх ён сябе не ўяўляў, паступова аддаляюцца ад яго ці паміраюць. Ідэі, у якія ён верыў і якім пакланяўся, неўпрыкмет страчваюць сваю актуальнасць. Каханыя робяцца або невыноснымі сужыцелямі або пакідаюць цябе. Іх месца займаюць новыя, але і да тых, пачынаеш усведамляць, пачуцці будуць не вечнымі. Дзеці з некаторага ўзросту становяцца самастойнымі чалавечымі адзінкамі і ўступаюць з табой у канфлікт. У іх сваё жыццё, свае інтарэсы. Адным словам, грунт на якім стаяў чалавек, моцна зыбаецца. Прыходзіць горкае разуменне ненадзейнасці ўсяго навакольнага. І разам з тым, нейкая сіла прымушае людзей жыць, і жыць даволі аптымістычна.
Бадай, кожны мае нутраное чуццё нечага нязменнага, правільнага, сапраўднага – нейкай Ісціны, дзеля якой ён жыве. Толькі дзеля яе, а не для хісткіх чалавечых ідэй, не для людзей, якія зменлівыя і смяротныя, аказваецца, жыве чалавек. Дзеля нейкага Абсалюту, якому ён давярае свае самыя балючыя праблемы, выплаквае свае самыя горкія слёзы. Нават самы злыдзень, бязбожнік, блюзнер у хвіліну роспачы мармыча: "Божа, ратуй!” Бо на ўзроўні падсвядомасці чалавек, якім бы азвярэлым ні быў, трымае досвед таго, што ён выпушчаны на свет не бацькамі, а нейкай абсалютнай у сваё магутнасці сілай. І калі не можа ніхто памагчы, няшчасны апелюе да гэтага Абсалюту. Тут ужо не да гонару і пыхі, калі на карце жыццё. Забываецца нядаўняе ваяўнічае святатацтва – і з’яўляецца вера. Хай на імгненне, пакуль небяспека міне, але з’яўляецца.
Такім чынам, да веры ў Абсалют прыходзяць як праз жыццёвы досвед, які ўключае пераасэнсаванне сваіх шматлікіх пакутаў, набыткаў і стратаў, так і інстынктыўна – як спадзяванне на апошні ратунак у хвіліну адчаю. Няма ніводнага чалавека зусім без адчування Абсалюту, ці, скажам па-іншаму, няма зусім не адораных рэлігійна. З гэтага можна заключыць, што рэлігійнасць не тоесная іншым талентам, якія могуць быць, а могуць і цалкам адсутнічаць. Ніводзін чалавек, немузыкальны ад нараджэння, не прыдбаў па жыцці гэты талент. Глухія да паэзіі з дзяцінства застаюцца такімі ўсё жыццё. Той, хто не мае прыроднага пачуцця перспектывы і формы, не стане мастаком. А вось рэлігійным можа зрабіцца не толькі любы чалавек, але і любы ваяўнічы бязбожнік, злачынца, перакананы забойца. Праз пакуты і пакаянне. Такіх фактаў безліч. Бо, яшчэ раз падкрэсліваем, рэлігійнасць – не талент, а ўласцівасць чалавечай прыроды.
Па ўсім зямным шары ў розныя стагоддзі і тысячагоддзі, на розных стадыях развіцця, чалавечыя супольнасці былі рэлігійнымі. Прыкметы культу знаходзяць у самых старажытных раскопках. Ніхто не ведае, як чалавек авалодаў словам. Але нямых плямёнаў, роўна як і нерэлігійных ніхто не адкрыў. Таму чаму б не ўявіць, што слова, Логас, рэлігійнасць – замешаны з адной "гліны”, ці скажам дакладней, ёсць катэгорыямі адной прыроды.
Вяртаючыся трохі назад, адзначым як цікавы факт, што ў чалавечых супольнасцях прыродныя таленты да той ці іншай творчасці размеркаваны на даволі ўстойлівай працэнтнай аснове. Пры тым таленавітасць у пэўнай галіне чалавечай дзейнасці можа драмаць і не праяўляцца, калі ў супольнасці для яе няма месца. Напрыклад, жывучы ў дзікім племені, чалавек не ведае, што ён здольны да праграміравання, матэматыкі, фізікі і г.д. І ніколі не праявіцца ў гэтых галінах. Аднак выгадаваны ў цывілізаваным свеце, выхадзец з таго ж племені, цалкам магчыма, праявіць сваю здольнасць. То бок у чалавечай прыродзе адпачатку закладваецца нейкі патэнцыял, які можа быць незапатрабаваным і нерэалізаваным.
Верагодна, што і чалавек цывілізаваны (сучасны) надзелены нейкім нерэалізаваным патэнцыялам, які будзе праяўлены толькі ў далёкіх каленах ягоных нашчадкаў. Прынамсі выяўлена, што наш мозг як бы "залішні” і выкарыстоўваецца толькі на працэнтаў пятнаццаць магутнасці. Гэта ўскосна пацвярджаецца тым, што геній і ідыёт маюць прыкладна аднолькавы аб’ём мозгу, толькі ў аднаго ён працуе амаль ухаластую. Вядомыя таксама выпадкі анамальных здольнасцяў, калі чалавек бачыць будучыню, або назірае схаваныя аб’екты, або ведае дзесяткі моў свету, не вывучаўшы іх...
Чалавеку ўвогуле адпачатку дадзена больш, чым патрэбна для матэрыяльнага выжывання як віду. Прынамсі такое складваецца ўражанне – што адпачатку. Найперш гэта лішак псіхічнай энергіі, які застаецца пасля таго, як задаволяцца ўсе фізічныя адпраўленні цела. Чалавека пастаянна цягне тварыць і перайначваць наваколле. Удасканальваць і удасканальвацца. Перажываць за нешта абстрактнае. Заваёўваць тэрыторыі і сеяць культуру там, дзе яна неразвітая. Псіхічная дзейнасць накіроўваецца не толькі на паляпшэнне дабрабыту (які можа быць і без таго дастатковым), а на такія зусім, здавалася б, не патрэбныя для выжывання віду рэчы, як культура і рэлігія. Культура збольшага адлюстроўвае душэўнае жыццё чалавека. Рэлігія – духоўнае.
Наша жыццё, неабходна адзначым, можна падзяліць на тры ўмоўныя сферы, у якіх яно адбываецца паралельна. Гэта цялесная (плоцевае, плацкое), душэўнае і духоўнае. Ва ўсіх індывідуумаў непазбежна прысутнічае плоцевае жыццё (цялесных адпраўленняў). Таксама непазбежна кожны (нават вар’ят) жыве душэўным жыццём. Гэта свет нашых эмоцый (крыўды, няшчасці і радасці, каханне, страхі і г.д. да бясконцасці). Душэўнае жыццё характарызуе другую па вышыні ступень, па якой вызначаецца цана чалавека як аддаленага ад свету жывёл, самакаштоўнасць. У трэцяй сферы, духоўнай, праходзіць жыццё далёка не ўсіх людзей. Няма яго ў дзяцей, у пазбаўленых розуму, у людзей абмежаваных, у тых, у каго цалкам прыглушана рэлігійнае пачуццё. У залежнасці ад таго, які кампанент (сфера) жыцця дамінуе ў канкрэтнай асобы, яе можна называць чалавекам плацкім, душэўным ці духоўным.
Падкрэслю, што, зусім строга кажучы, хаця б каліва духоўнага жыцця прысутнічае ў кожнага індывідуума. Гэта так званы страх Божы. Але пра тое пазней. Я толькі хацеў указаць на ўмоўнасць межаў гэтых паняццяў. Душэўныя людзі часта існуюць і ў духоўнай сферы, толькі сфера тая ў іх значна меншая. Нярэдка некаторыя вялікія творцы (Байран, Ясенін, Высоцкі і г.д.), падвержаныя ўсялякім заганам, "паспяхова” існавалі прыкладна пароўну ва ўсіх трох сферах жыцця. І тым не менш, ясна, што чалавека татальна заангажаванага цялеснымі адпраўленнямі (абжорства, п’янства, блуд) і са слаба выяўленымі душэўнымі якасцямі справядліва назваць плацкім. У той час экзальтаваная істэрычная жанчына рамантычнага складу бясспрэчна будзе аднесена да душэўных людзей. І, ужо напэўна, што хрысціянскі пустэльнік ці будысцкі манах – гэта духоўныя людзі. Хаця, паўтаруся, вызначэнне робіцца па прынцыпе яўнага дамінавання адной сферы над астатнімі. Ясна, што і манах і святы самотнік заключаны ў цялесныя абалонкі і таму непазбежна ўцягнуты ў цялесную сферу жыцця; проста яны зводзяць плоцевыя адпраўленні да мінімуму: (пост, адмаўленне ад сексу, часам поўная ліквідацыя эпікурэйскіх жаданняў).
Разабраўшыся з асноўнымі сферамі праяўлення псіхічнай і вегетатыўнай дзейнасці арганізма, адштурхнёмся ад гэтых паняццяў і пастараемся зразумець наступнае. Міма нашай волі, як непазбежнасць, як прыродная ўласцівасць, свядомы розум ставіць пытанні жыцця і смерці, дабра і зла, справядлівасці і несправядлівасці і – увага! – будучы не ўстане іх вырашыць, заганяе ў сферу метафізічнага.
Звычайны ход разваг індывідуума: праўды і справядлівасці я не сустрэў, дабро перакрылася злом, шчасця не прыдбаў, але мне не хапіла на тое часу і ўдачы. У вечнасці, дзе спробы бясконцыя і час не абмежаваны, я б дасягнуў таго, да чаго імкнуўся цягам свайго жыцця, якое вось-вось закончыцца. Таму ведаю напэўна (верую), што ў вечнасці, у бясконцасці і абсалюце, я нарэшце дасягну сваёй мэты.
Тут розум сутыкаецца, па-першае, з нявырашанасцю задачы, па-другое, з усведамленнем таго, што бязвыхадных сітуацый не існуе, па-трэцяе, з немагчымасцю прыняць тое, што ён, розум, калі-небудзь знікне. Гэтыя тры пункты непазбежна вядуць розум у трансцэндэнтнасць, дзе, верагодна, не ўсё так трагічна, як пры рэальным жыцці, і будзе бясконцы час прыдбаць усё пажаданае.
Чалавечы розум абсалютна не пераконваецца тым фактам, што акаляючыя людзі паміраюць і знікаюць бясследна. І сапраўды, ніхто не можа даказаць, што наша "я” ёсць адназначным спараджэннем арганізма, вегетатыўнай нервовай дзейнасці, а не сама дзейнасць запускаецца з дапамогай гэтага "я”. "Я” можа мець як нематэрыяльную субстанцыю, так і такую матэрыяльную, якая не ловіцца пакуль ніводным зямным прыборам. Пасля смерці арганізма "я” (назавём яго асцярожна душою) проста губляе інструмент праяўлення, як пасланая некаму эсэсмэска проста завісне ў эфіры пры выключаным апараце. Цела, па аналогіі, – "апарат”, а душа – "эсэмэска”, пасланая Абсалютам. Толькі пасланне гэта мусіць быць самасвядомым. Нездарма ў хрысціянскай міфалогіі свет анёлаў – гэта ўсё тое, што і чалавек, толькі без цела. Чалавек мае магчымасць дзейнічаць, анёл пераважна сузірае, бо не мае для дзейнасці належнага апарата. Душа памерлага, згодна зноў жа з хрысціянствам, гэта своеасаблівы вырадак, пазбаўлены важнай сваёй палавіны і будзе знаходзіцца ў бяздзейнасці да часу, пакуль не атрымае пасля Страшнага Суда цела новай, несмяротнай прыроды. Паводле хрысціянства, вечнасць у перспектыве – гэта нейкая стваральная дзейнасць, а не пасіўнае сузіранне. Бо нічога, розум пагодзіцца, няма страшнейшага, як сузіраць і не мець магчымасці дзейнічаць.
Паспрабуем цяпер зайсці з іншага боку і паразважаць пра душу. Я атаясаміў яе з нейкім "я”, якое выяўляецца з дапамогай інструмента – нашага цела. Гэтае "я” непазбежна пакутуе ад таго, што цела і наваколле не спраўджваюць яго жаданняў ва ўсёй паўнаце. Таму ніяк не магу згадзіцца з некаторымі філосафамі, у прыватнасці з Шапенгаўэрам, які назваў наша цела ўвасобленай сляпой воляй да жыцця, выкінуў з ужывання душу, а замест яе ўвёў інтэлект як голы прадукт мазгавой дзейнасці. І галоўная прэтэнзія будзе ў тым, што кожнаму чалавеку добра вядомы канфлікт яго "я” са сваім целам. Часам цела вытварае такое, што яўна не ўваходзіць у нашы жаданні і планы. Напрыклад, нервовы прыпадак, сутаргі. Чаму гэтая "воля да жыцця” нас нагэтулькі мучыць? Не заўважаць такі краевугольны канфлікт – значыць штучна, нечулліва падладжваць рэчаіснасць пад сваю тэорыю.
Куды ямчэй уявіць цела і розум, інтэлект зброяй, інструментам для ажыццяўлення волі душы свядомай, чым называць цела ўвасабленнем сляпой воляй да жыцця. Бо часта (і вельмі часта) гэтая воля (цялесная) праўдзіцца насуперак нашаму эга. Мы вельмі жадаем жыць – а цела пачынае няўмольна канаць. Або мы жадаем памерці, а цела дзесяцігоддзі жыве. У некаторых цяжкахворых (сіндром Даўна) інтэлект амаль адсутнічае, а страхі прысутнічаюць. Здаецца, тут несумненна адно, што воля – гэта ўласцівасць душы (душа можа расхацець жыць, тады як сляпая шапенгаўэраўская воля мусіць хацець жыць заўсёды). У целе, гэтай "увасобленай волі да жыцця”, адпачатку закладзены механізм смерці, запісаны смяротныя будучыя хваробы і, галоўнае, непазбежнасць старэння. Як зразумець такі казус у кантэксце ўзгаданай філасофіі?
У той жа час выглядае на тое, што якраз не інтэлект прыносіць нам страхі (а нямецкі філосаф лічыць менавіта так); інтэлект, розум, разважнасць проста папярэджваюць пра небяспеку, прычым холадна папярэджваюць. І ўжо ад душэўнага стану будзе залежаць – панічна бегчы ад смерці ці стойка, а часам з радасцю, яе напаткаць. Гогаль перад сконам свядома адмовіўся ад лячэння і ежы, выбраўшы смерць – тое, чаго прагнула яго існасць, насуперак сябрам, дактарам. Па сляпой волі да жыцця (яго цела магло пражыць яшчэ гадоў сорак) ён мусіў бы хапацца за лячэнне як за ратунак. Чаго не было.
А цяпер пакінем прыклады, якіх можна прыводзіць безліч – прыклады кардынальнага канфлікту душы і цела. І ўжо канфлікт розуму з целам, думаю, наогул нікому не трэба даказваць. Таму вырысоўваецца наступнае: цела і розум (інтэлект, разважнасць) ёсць інструментамі, даспехамі і зброяй нейкай нематэрыяльнай субстанцыі, увасобленага "я”, душы.
Дух – паняцце яшчэ больш абстрактнае, і я бачу яго, строга кажучы, адным і тым жа з душою, толькі пра душу актуальна гаварыць у звязку з целам, матэрыяй. Пра дух – не. Дух – гэта разасобленая душа, чыстая душа, тое, што было да і будзе пасля цялеснага жыцця. У той жа час, паколькі дух не звязаны з зямным бегам часу, то працэс ўвасаблення, жыцця і смерці, з пункту гледжання таго месца, дзе ён знаходзіцца, – мізэрна малая велічыня, а дакладней, нішто. Таму, жывучы цялесна, душэўна, мы адначасова знаходзімся ў сферы духоўнай, у той Вечнасці, дзе прасторы і часу (у зямным чатырохмерным вымярэнні) не існуе.
Часта Вечнасць характарызуюць як вобласць, дзе няма прасторы і часу. І сапраўды, прастора і час – уласцівасці зямной рэчаіснасці. Нават калі паспрабаваць аналізаваць сваё "я” ў снах, то відавочна, што падзеі там цякуць далёка не па звыклых законах. У снах няма жорсткай прывязкі да месца і часу. Асобы, з якімі наша існасць вядзе дыялог, могуць трансфармавацца адна ў адну. Мы нечакана апынаемся то там, то тут. А прачнуўшыся, не ў стане выразна вызначыць, што мы бачылі. Асаблівасць снабачанняў у тым, што ў адрозненне ад рэальных падзей яны хутка сціраюцца з памяці, і калі не знікаюць зусім, то размываюцца да непазнавальнасці. Іх цяжка ўзнавіць менавіта таму, што яны не мелі паслядоўнасці адпачатку. І тым не менш у снах прысутнічае нейкае дзеянне, а значыць, тамашнія прастора і час, хоць і не тоесныя з зямнымі, усё-такі маюць з імі пэўную аналогію.
У паняцці Вечнасці мы сутыкаемся з тым, што абсалютна не можам яе ўявіць так строга, як належыць – без прасторы і часу. Непазбежна паўстае пытанне, а ці не тоесная вечнасць нябыту? Бо і там і там нічога няма і нічога не адбываецца. У той жа час хрысціянская міфалогія, напрыклад, згаджаючыся з тым, што вечнасць не характарызуецца часавымі і прасторавымі атрыбутамі, падае яе як вобласць, шчыльна заселеную ўсялякімі існасцямі. Але ж трэба прызнаць, што далей хрысціянская міфалогія як бы спыняецца – ні пра якія канкрэтныя дзеянні і перасоўванні ў запамежнасці яна не гаворыць. Ну, хіба апроч таго, што душы чакаюць Страшнага Суда ўвесь час, пакуль на зямлі доўжацца стагоддзі і тысячагоддзі. Затым іх канчатковая доля будзе вырашана і кожны атрымае новае (духоўнае) цела. І ўсё ж розум не можа не зацеміць таго, што гэтую духоўную субстанцыю называюць усё-такі целам. А цела... мае ўласцівасць рухацца і дзейнічаць у нейкай прасторы...
Адным словам, розум амаль бяссільны перад задачай уявіць Вечнасць, бо здатны аперыраваць толькі звыклымі, заснаванымі на відавочнасці катэгорыямі. І тым не менш многія факты ўказваюць менавіта на тое, што ў вечнасці калі не цалкам адсутнічае час, то цячэ іншым парадкам. Пра гэта гавораць незлічоныя факты празорстваў, бачанне будучыні некаторымі экстраардынарнымі людзьмі, бачанне аб’ектаў, аддаленых на тысячы кіламетраў ад назіральніка, дакладнае вызначэнне святымі дня сваёй смерці. Узнікае непазбежная думка, што такія людзі нейкім чынам пранікаюць у інфармацыйную сферу, дзе запісаны мінулае, сапраўднае і будучыня. Ці не ляжыць гэтая інфармацыйная сфера непасрэдна ў Вечнасці, дзе ўсе падзеі ўжо адбыліся, дзе няма падзелу на мінулае, сапраўднае і будучае?
Чалавек – значна шырэйшая існасць, чым непасрэдна праяўленая ў целе, дзеяннях, гаворках і нават думках. Жыццё ў сферы духоўнай, пра якую мы казалі раней, гэта не што іншае, як пастаяннае знаходжанне нашага духу (неад’емнай часткі чалавека) у вечнасці. І чым больш напружанае такое жыццё, чым менш чалавека тармозіць душэўнае і цялеснае, тым большымі магчымасцямі празорстваў ён валодае.
Аднак тут варта помніць наступнае. Часта экстрасэнсорныя здольнасці могуць з’яўляцца ў людзей як анамалія, хвароба мозгу – пасля, напрыклад, удару маланкі, знаходжання ў коме і г.д. Тут свядомай заслугі чалавека (святасці) не назіраецца, і ён можа працягваць жыць цялесным і душэўным жыццём пераважна, адначасова захоўваючы экстрасэнсорны дар. Такія людзі, як паказвае вопыт, небяспечныя не толькі для акаляючых, на кім выяўляюць свае здольнасці, а і для саміх сябе.
Вядомая прадказальніца Ванга была ў дзяцінстве падхоплена смерчам, аднесена на вялікую адлегласць і выжыла. Пасля чаго аслепла і атрымала дар празорства. Гэта тыповы прыклад выпадковага дару. У супрацьлегласць яму, заслужаны дар адкрываецца некаторым рэлігійным людзям – строгім малітвеннікам, праведнікам. Надзвычайныя здольнасці з’яўляюцца пасля свядомага і працяглага, а таксама пакутнага пераводу сябе са сферы целесна-душэўнай у сферу духоўную. Тут экстрасэнсорныя здольнасці спалучаюцца з праведнасцю, а таму служаць пэўнай абаронай як людзям, на кім яны праяўляюцца, так і ўласна іх носьбіту.
Страшна, калі нехта здольны чытаць думкі людзей. І тым больш страшна бачыць чужыя душы наскрозь. Некаторыя святыя айцы, сустрэўшы на сваім парозе невядомага прасіцеля, ужо бачылі, з чым ён да іх ідзе. Чулі нявымаўленае, бачылі нябачнае. Аналізуючы падобныя выпадкі, мы не намагаемся нічога даказаць, а проста ўказваем, што празорствы, відавочна, могуць рабіцца не метадам гадання, а, найхутчэй, з дапамогай пранікнення ў нейкае інфармацыйнае поле, дзе па меншай меры няма часавага падзелу.
У звязку з праблемай прадвызначанасці ўсяго існага, якую мы разглядалі, паўстае праблема вольнага выбару – ці ёсць ён у чалавека? І праблема гэтая, здаецца, інструментамі філасофіі невырашальная. Бо сама пастаноўка пытання патрабуе вельмі катэгарычнага адказу, тады як у Абсалюце наўрад ці можна аперыраваць плюсамі і мінусамі. Дый сама так званая бачная прырода пацвярджае ўсю складанасць Светабудовы, у якой не можа быць нічога катэгарычнага, адназначна і назаўжды вырашанага.
Матэматычныя мадэлі, напрыклад, паказваюць дваістую прыроду святла (хвалевую і матэрыяльную), якое ёсць адначасова і электрамагнітным полем і часцінкамі – фатонамі. Існуюць тэорыі, якія спрабуюць тлумачыць Космас як насамрэч чатырохмерную прастору, а не трохмерную – як гэта ўспрымаецца нашым розумам. Сваёй невырашальнасцю славіцца нават старадаўняе пытанне пра яйка і курыцу – што з іх першапачатковае. Такіх пытанняў, калі прыгледзецца, шмат. І найгалоўнейшае з іх – гэта прыярытэтнасць матэрыі і духу – што чым народжана. З аднаго боку, розум не можа ўявіць існаванне ідэй у адрыве ад матэрыяльнага. З другога, цяжка ўявіць, каб мёртвая матэрыя, малекулы спараджалі ідэі.
У святле вышэйсказанага можна праясніць і сітуацыю з праблемай чалавечага выбару. З аднаго боку, у нас ёсць ілюзія, што мы дзейнічаем адвольна з папраўкай на знешнія абставіны і перашкоды, што мы прынамсі хоць у нечым гаспадары свайму лёсу. З другога боку, яшчэ Спіноза ў XVII ст. даказваў у сваіх тэарэмах, з геаметрычнай (як яму здавалася) дакладнасцю, што ўсё на свеце жорстка дэтэрмінавана Абсалютам і нічога выпадковага не бывае. І сапраўды, мы на гэта ўказвалі вышэй: паколькі час зваротнага напрамку не мае, то перайграць наноў свае жыццёвыя ролі нам не ўдасца ніколі; таму мы рухаемся строга па лініі лёсу і строга наперад, і маглі б мы завярнуць гэтую лінію свабоднай воляй ці не – пра тое застаецца толькі гадаць. Рэальнасць жа паказвае тое, што падзея ўжо адбылася, перайшла ў Поле Вынікаў і імгненна стала прычынай наступных падзей. Цягнік, так бы мовіць, пайшоў.
І тым не менш у чалавека ўстойліва прысутнічае ілюзія, што ён нешта мог памяняць, што ён некалі памыліўся. Адсюль – так званыя згрызоты сумлення, пачуццё віны. Ужо толькі гэтыя незалежныя ад нас, прыродныя пачуцці ўказваюць, што за імі стаіць нейкая рэальнасць, а іменна магчымасць свабоднага выбару.
Самі пачуцці, падкрэсліваю, могуць быць ілюзорнымі і нічога не даказваюць карэнным чынам, а толькі ўказваюць, што нехта, як ён мяркуе, валявым намаганнем нешта змяніў у сваім жыцці. Напрыклад, сябравалі два алкаголікі – адзін кінуў піць, завязаў, а ў другога не хапіла на гэта сілы волі. Аднак увага! Знешнія пабуджальныя прычыны і зыходныя ўнутраныя дадзеныя ў двух алкаголікаў не маглі быць абсалютна аднолькавымі. На аднаго маглі больш націснуць родзічы. У аднаго магла быць горшая схільнасць да гэтай хваробы на генетычным узроўні. У выніку адзін здолеў сябе пераламаць, другі – не. Здавалася б, у працэсе прысутнічае воля кожнага. Аднак пры пільным разглядзе бачна, што воля гэтая залежыць таксама ад знешніх абставінаў і ад генетычнага коду.
Атрымоўваецца нейкая частковая, падзеленая, няпоўная воля чалавечай асобы. Дый, па вялікім рахунку, воля зыходзіць аднекуль знутры нас, ніхто не ўкажа на месца, дзе яна знаходзіцца, ці хаця б на яе вобраз у свядомасці. Таму цалкам апраўдана будзе выказаць меркаванне, што наша воля ёсць уласцівасцю Абсалюту і зыходзіць або не зусім ад нас, або зусім не ад нас. Акрамя таго, як указвалася вышэй, гэтая воля скажаецца знешнімі абставінамі і спадчыннымі схільнасцямі арганізму. І выходзіць, што казаць пра нейкае строга асабіста прынятае рашэнне – не выпадае. І найперш таму, што мы самі па сабе не асабістыя, а створаныя, прадстаўнікі, так сказаць, тварнага свету.
Такім чынам, дуалізм чалавечай прыроды праяўляецца і ў свабодзе выбару. Палова аргументаў (і галоўнае, унутранае перакананне чалавека), што ён дзейнічае па сваёй волі. І палова аргументаў – за тое, што ўсё на свеце наканавана і дэтэрмінінавана Абсалютам.
І нават хрысціянства, у якім індывідуальнасць душы і свабода выбару стаяць на пачэснай покуці, тым не менш прызнае, што будучыня ўсё-ткі вядомая Госпаду Богу і што нават валасок з нашай галавы на ўпадзе без Божага волявыяўлення. Спрабаваць прымірыць гэтыя супрацьлегласці логікай, як мы паказалі, немагчыма. "Рабі як належыць і хай будзе як будзе” – гэтая мудрая прымаўка вырасла з не на пустым месцы.
Стаўшы на пазіцыю асобнага чалавека, агорнутага ілюзіяй, што ён уладар свайго лёсу, можна паспрабаваць разгледзець праблему ў наступным ракурсе. Жыццёвы досвед, прынамсі мой асабісты, паказвае, што ў залежнасці ад энергетычнай зараджанасці чалавека шчасце і беды або прыцягваюцца да яго або адштурхоўваюцца. Перманентна замаркочаны чалавек – гэта патэнцыйны цяжка хворы або смяротнік. Заўчасны скон збольшага напаткоўвае людзей, горка расчараваных у жыцці (Лермантаў, Пушкін, Байран, Гогаль, Напалеон і г.д. – бясконца). У той жа час беды, хваробы і ўсялякія злыбеды саступаюць чалавеку, пакуль ён зараджаны нейкай дамінантнай ідэяй (Салжаніцын, Гётэ, Гюго). Таго ж Напалеона смерць не магла ўзяць за дваццаць гадоў несупынных войнаў, калі ён рызыкаваў так, што страціў пад сабой некалькі коней. Адлучаны ж ад дамінантнай ідэі, найвялікшы палкаводзец у выгнанні на востраве св. Елены даволі хутка зачах.
Фаталіст скажа: Напалеон выканаў сваю місію і мусіў памерці. Рэаліст будзе пільнавацца прычыны, указанай абзацам вышэй: Напалеон сышоў на нізкі энергетычны (старэчы) узровень і таму хвароба (рак) забрала яго адносна маладым. І яшчэ, веруючыя людзі менш падвержаны ліхім неспадзяванкам, чым людзі няверуючыя. Гэта адбываецца таму, што вернікі больш абачлівыя, ім менш замінаюць жарсці, яны больш кіруюцца розумам. Жарсці асляпляюць і могуць падштурхнуць да бяды. А могуць і не падштурхнуць, тут справа шанцу. Тады як вернік апрыёры больш самасвядомы і асцярожны ў выбары сваіх пуцявін.
Нельга не адзначыць у разрэзе тэмы лёсу такі бясспрэчны факт, што некаторыя людзі быццам бы прыходзяць на свет з гатовай душой мудрага старца. Гэта міжволі можа навесці (і наводзіла) на тэорыю рэінкарнацыі. Вершы геніяльнага паэта Лермантава ўражваюць сваім песімізмам пажылога, гадоў пад семдзесят чалавека, у той час як пісаліся некаторыя з іх, калі паэту не было і пятнаццаці. Яго часта называюць касмічным прышэльцам. Адкуль мог прыдбаць падлетак такую мудрасць і такі трагічны жыццёвы досвед – засталося б вечнай загадкай, каб толькі не мець пераканання, што дух наш нязменна знаходзіцца ў Вечнасці, пакуль душа спраўджвае зямны лёс. Душа Лермантава, відаць па ўсім, таму мела такое анамальна паскоранае развіццё, што чэрпала досвед праз сувязь з духам, які знаходзіўся ў Абсалюце. У звычайных людзей душа старэе згодна жыццёвага вопыту. У некаторых творцаў (дададзім сюды Гогаля, Эдгара По, Байрана, ранняга Дастаеўскага, і не толькі) душа азараецца каласальным вопытам непасрэдна ад духу, з вечных глыбінь. Гэта важны момант, бо падкрэслім, што жыццё згаданых творцаў у целе, нават жыццё душы не было такім трагічным, наколькі трагічна выяўляецца іхняя існасць у творчасці. Іншы чалавек пакутуе ўсё жыццё і застаецца аптымістам з ледзь не дзіцячай душою.
Цяпер паспрабую наблізіцца да думкі, якая, даўно акрэсленая ў розуме, не магла ці не мела права праявіцца ў гэтым тэксце раней. Яна палягае ў тым, што я бачу любога свядомага чалавека неўміручым. Бо сама свядомасць указвае на прыналежнасць нашай душы да Абсалюту, у ёй, свядомасці, знаходзіцца цэлы матэрыяльны і духоўны Космас. Уявіць, што гэты Космас калі-небудзь знікне, немагчыма з прычыны таго, што наша жыццё на лінейцы Вечнасці – бясконца малая кропка. Тое, што мы зараз бачым гэтую вечнасць, гаворыць пра жыццё іншае, у якім мы перабываем і з якога глядзім на цяперашняе зямное жыццё, жыццё ў целе. З пункту гледжання Вечнасці мы ўжо памерлі (бо адрэзак жыцця знікаюча малы), або яшчэ не нараджаліся для зямнога жыцця. Бо адрэзкі да і пасля нас – бясконцыя ў параўнанні з мізэрным "тут і цяпер”.
Гэтую ідэю, прызнаюся, лягчэй усвядоміць, чым выявіць словамі. Аднак для мяне яна больш відавочная, чым сцвярджэнне, што рука, якая піша гэтыя радкі, – частка майго цела. Калі б душа чалавека была смяротнай – наша жыццё нагадвала б існаванне, напрыклад, сабакі, які ёсць часткай прыроды і пазбаўлены свядомасці, а значыць, строга кажучы – самога жыцця. З вялікімі агаворкамі жыццё сабакі – гэта наша з вамі жыццё да трохгадовага ўзросту, з якога мы, як правіла, не ў стане нічога згадаць, бо былі амаль што раслінай, нас – не было. Памерці ў немаўлячым узросце азначае не нарадзіцца душой. Але непазбежна заўважу, што ў адрозненне ад жывёл душа чалавечая хоць трохі ды праяўляецца нават у грудным узросце і, вынікае, не можа знікнуць бясследна ў нетрах Вечнага. Нездарма ў народзе казалі пра смерць немаўлятаў: душа ангельская адышла. А хто такі анёл? Гэта душа без цела і, адпаведна, без жыццёвага (зямнога) вопыту, таму анёл у міфалогіі – істота чыстая, беззаганная, як і немаўля. Пра жыццё ж жывёл пасля смерці меркаваць амаль немагчыма, бо яны неадрыўныя ад свайго цела, ад матэрыяльнай прыроды, часткай якой з’яўляюцца. Слова, Логас, Абсалют, самасвядомасць, а значыць, і Вечнасць ім не вядомыя і не даступныя. Хаця існуюць і процілеглыя меркаванні.
З прыведзеных развагаў вынікае, што ямчэй і камфортней у Вечнасці пасля смерці цела можа быць чалавеку духоўнаму, чым чалавеку душэўнаму. І ужо зусім кепска – плацкому, бо што ён там будзе рабіць без апарата, у якім увасоблена ўся яго існасць? Кажуць, што пекла – гэта калі душу чалавека разрываюць звыклыя зямныя жарсці, якія ён цяпер, без цела, не ў стане наталіць. П’яніца не можа напіцца, блуднік параспуснічаць, злодзей украсці, забойца забіць, тыран тыраніць і г.д.
|
