Ты хочешь знать, что делал я
На воле? Жил - и жизнь моя
Без этих трех блаженных дней
Была б печальней и мрачней
Бессильной старости твоей.
Давным-давно задумал я
Взглянуть на дальние поля,
Узнать, прекрасна ли земля,
Узнать, для воли иль тюрьмы
На этот свет родимся мы.
(М.Лермонтов, «Мцыри»)
У №55 часопіса "Дзеяслоў” выйшла паэма Уладзіміра Някляева «Турма», напісаная, як пазначана ў публікацыі, "25–31.12.2010, унутраная турма КДБ”.
Вось такім чынам бавіў беларускі паэт час ад каталіцкіх Калядаў да Новага года. Твор падкупляе найперш праўдай перажытага і магутнай энергетыкай, якая не часта з’яўляецца ў чалавека, якому за шэсцьдзесят. Яе быццам пісаў малады чалавек, самой прыродай заведзены на максімальнае дзеянне і барацьбу. Усе радкі паэмы – гэта змаганне з Турмой ва ўсіх магчымых яе праявах. Хаця Л. Талстой, калі быў пад хатнім арыштам у Яснай Паляне пасля вядомага ліста "Цару і яго памочнікам”, ледзьве не скардзіўся на тое, што яго не пасадзілі ў турму. Бо турма для сумленнага чалавека (Талстога) была ў той цемрашальскі (як здавалася пісьменніку) час адзіным для яго прымальным месцам. Ён хацеў пацярпець не менш, чым церпіць Воля ў яго краіне. Праўда, як паказалі далейшыя рэвалюцыйныя падзеі, змаганне за Волю і перамога, калі гэта адбываецца гвалтоўна, часам прыводзіць да яшчэ горшай Турмы.
Уладзімір Някляеў падышоў да паэмы не плоска, не спрошчана, не прамалінейна. Гэта не крык зняволенага "Адчыніце, сякія вы і такія!”, гэта са скразной ідэяй шматпластовы твор.
Але найперш – пра рытмічную структуру паэмы. Я нездарма узяў для артыкула цытату з велічнай паэмы М. Лермантава. Думаю, і Някляеў невыпадкова выбраў гэты гераічны, драматычны, энергетычны рытмічны строй. Бо хто хоць раз чытаў паэму "Мцыры”, у таго гэтая рытміка нязменна будзе асацыявацца з Воляй, дакладней, з барацьбой чалавечай душы за яе.
Пазбягаючы адналінейнасці, Някляеў, на маю думку, занадта ўскладніў вобразнасць паэмы. А яе шматсэнсавасць таксама не будзе напоўніцу зразумелая простаму чытачу. Аднак, адчуваецца, калі паэму чытаць услых, то яна, дзякуючы энергетыцы, прасякне любое, нават самае закамянелае сэрца. Мабыць, твор і прызначаны для чытання з высокіх трыбун. Толькі дзе тыя трыбуны?..
Турма ў турме – і воля ў ёй.
Усе за кратамі ў краіне,
Дзе дух крывіцкі нема гіне,
Разняты з моваю сваёй.
Вышэй я працытаваў адно з самых зразумелых і адначасова самых пранікнёных месцаў паэмы. І калі б яна была напісана ўся ў такім стылі, то яе смела можна было б параўноўваць з лермантаўскім шэдэўрам.
Што гаворыцца ў гэтых чатырох радках? Здавалася б, кожны зразумее: дух наш беларускі нацыянальны не можа выбіцца з-пад кратаў агульнага рускамоўя і прасавецкай ідэалогіі. Аднак – не толькі гэта. Радок "Турма ў турме – і воля ў ёй” можна чытаць па-рознаму. Першы варыянт: душа, якая і на волі ў турме, пасаджана ў турму; і адначасова у турме – прага волі. А другі варыянт: душа, вырываючыся на волю з вязніц сваіх забабонаў, можа нават у турме нарадзіць для сябе волю.
Прычым апошні варыянт выглядае для мяне якраз і сэнсавым стрыжнем паэмы. Бо пры канцы, ад "кахання” з Турмой, паэт нараджае волю.
Ах, воля, воля! Што хацець,
Апроч цябе?.. Дальбог, нічога!
Калі ты не са мной – дарога
Ёсць да цябе, якой іду.
Літаральна на працягу ўсёй паэмы У.Някляеў вобразна даводзіць чытачу, што не трэба прымітыўна, выключна ў палітычным плане, на канкрэтным яго прыкладзе разумець імкненне лірычнага героя да волі. Воля – паняцце тут надзвычай шырокае. Гэта стан душы. Паэт і ў турме можа аказацца не скораным, вольным, нават вальнейшым, чым на свежым паветры без кратаў і ланцугоў. Большасці ж насельніцтва нашай краіны воля і не патрэбная зусім, бо яны баяцца выйсці на тую волю з вязніцы сваёй душы, і гатовыя ахвяраваць сваёй воляй дзеля спакою і адноснага дабрабыту. Або для таго, каб не было яшчэ горай. (Каб нехта ўзяў на сябе адказнасць за нас.) У главе "Вялікі Інквізітар” Ф. Дастаеўскага з рамана "Браты Карамазавы” выразна апісаны стан душы простага абывацеля. Яму свабода і воля – што ў хаце пажар.
Да волі трэба дарасці і саспець унутрана, каб яе атрымаць вонкава. Людзі ў адносна вольных краінах выціскалі з сябе рабоў стагоддзямі. А самая вольная краіна сусвету – ЗША сталася такой менавіта таму, што Амерыку ў свой час паплылі пакараць самыя вольналюбівыя і смелыя людзі. Там моцны генафонд адпачатку, які, праўда, цяпер усё больш і больш псуецца крывёй рабскіх народаў свету. Але парадокс: у самай вольналюбівай краіне – дыктатура самага жорсткага ў свеце закона. Што яшчэ раз сведчыць пра выключную слушнасць стрыжнявой думкі паэмы "Турма” – будзь вольны духам, будзь вольны ад подласці, злачынства і здрады і г.д.
Някляеў у паэме вядзе ў літаральным сэнсе дыялог з Турмой як з жывой істотаю. На фоне дыялога лірычнага героя з Богам гэта наводзіць на паралель – Турма ёсць сам сатана. Таму "каханне” паэта з Турмой, якое ўрэшце завяршаецца народзінамі Волі, выглядае трохі пачварна. І таму гэтае "каханне” можна пісаць адно ў двукоссі. Насамрэч жа "каханне” ёсць барацьба з д’яблам, які хоча зняволіць душу кожнага чалавека.
"Ты будзь маім, маім, маім,
Са мной адзінаю, адным...” –
шыпела голасам змяіным
Турма...
Цягам паэмы паэт праколвае Турму ў абліччы змяі дзідаю, а яна ажывае і трансфармуецца ў вобраз каханай. Такая вось складаная філасофія. Якая, на маю думку, гаворыць пра тое, што Турму нельга проста закалоць, яе можна толькі адолець, увайшоўшы ў яе (як паэт – за краты) і "пакахаўшыся” з ёю. І тады толькі, праз пакуты, дасягнуўшы пякельнага дна, калі дух твой не зламаны, ты можаш прыдбаць жаданую Волю. Яна, як у паэме, будзе народжана ад гэтых зносінаў.
Цытуем Лермантава:
Бежал я долго - где, куда?
Не знаю! ни одна звезда
Не озаряла трудный путь.
Мне было весело вдохнуть
В мою измученную грудь
Ночную свежесть тех лесов,
И только! Много я часов
Бежал, и наконец, устав,
Прилег между высоких трав;
А затым – Някляева:
О, Божа! Толькі аднаму
Табе
магу сказаць такое!
Народу – нельга! Ён – святое!
Яго нічым не зачапі!..
– Як хочаш піць – бяры і пі,
Іначай смагу не спатоліш, –
Той голас доўжыў. – Так і з воляй!.
Як хочаш волі, дык бяры
Яе аберуч! І памры...
Параўнальны аналіз абедзвюх паэм (а ў дадзеным выпадку – характэрных урыўкаў) указвае мне на тое, што ў Лермантава значна лягчэйшы, больш велічны і адначасова больш просты, даходлівы "слог”. Яму не трэба расстаўляць акцэнты, дзелячы радкі, ствараючы радок з аднаго–двух слоў. У Някляева, нягледзячы на магутную энергетыку тэксту, часам залішне сумбуру, лагічных хібаў, што тармозіць чытацкае ўспрыманне. Напрыклад, што такое "Народу – нельга! Ён – святое!” – пагадзіцеся, нейкі найграны пафас у звароце да таго народа, які ў сваёй большасці або співаецца, або глядзіць вечаровыя "службы” па тэлевізары. Паэт, мабыць, і верыць у народ, але – у нейкі ідэальны, у будучы народ. Нават нашу беларускамоўную інтэлігенцыю "святой” ніяк нельга назваць, усе чалавечыя заганы, ад крывадушнасці да сквапнасці, ёй уласцівыя. Мелодыка ў "Мцыры” ліецца, лагодзіць вуха, як бы змякчае трагізм тэмы. У Някляева яна рваная. У Лермантава паэма сюжэтная – і ад таго лёгка чытаецца. У Някляева яна, паэма, філасофская – і ад таго там зашмат цьмянасцяў і паўтарэнняў аднаго і таго ж. "Мцыры” можна чытаць абсалютна без прывязкі да часу, да палітычнай сітуацыі і канкрэтнага народа, а "Турму” іншы народ і напалову не зразумее, а праз вякі – пагатоў. Нягледзячы на тое, што тэму вечную Някляеў уздымае да самавітых вышынь. І ўсё ж, чытаючы паэму, без "падаплёкі” не абысціся. Вось істотная розніца абодвух таленавітых і пафасных твораў. Шматпластовасць і складанасць вобразнасці – далёка не заўсёды перамагаюць. Бо адпачаткавая мэта паэзіі была – каб яе лёгка запаміналі непісьменныя і перадавалі з вуснаў у вусны.
Але ўсё гэта выглядае неістотным у святле таго, што ў беларускай літаратуры паэмы такой энергетыкі і такога агульначалавечага пафасу, а таксама непрыхаванага нацыянальнага болю, а таксама такой мастацкай моцы – яшчэ не было.
Завяршыць артыкул проста-такі цягне канчаткам самой паэмы, адным з самых моцных яе месцаў:
Вы ў садзе камянёў маглі
Ляжаць – ды воля на зямлі
Альбо свая, альбо чужая!..
Яна ў вязніцы выжывае
У гэтым краі страт і скрух,
Але расце, але мужае,
І разам з ёй мужае дух,
Якому толькі воля трэба –
Нічога болей!..
Гэты дым,
Які чапляецца за неба
І растае высока ў ім...
|